مقدمه
مقاله «کمکهای اولیه روانشناختی برای غیرنظامیان اوکراینی: پروتکل و تأملات در مورد یک مداخله مبتنی بر تلفن بینالمللی داوطلبانه» (شگرا و همکاران، 2025، منتشرشده در Frontiers in Digital Health، DOI: 10.3389/fdgth.2025.1539189) چارچوبی جامع برای ارائه کمکهای اولیه روانشناختی (PFA) از طریق پلتفرمهای دیجیتال به غیرنظامیان اوکراینی متأثر از تهاجم روسیه در فوریه 2022 ارائه میدهد. این ابتکار، معروف به «افزایش تابآوری حمایت اسرائیلی» (IRIS)، یک مدل غیررسمی، داوطلبانه و مبتنی بر تلفن را برای ارائه حمایت عاطفی و عملی فوری در شرایط بحرانی طراحی کرد. این یادداشت تخصصی پروتکل IRIS را با جزئیات تشریح میکند و راهنماییهای عملی برای متخصصان سلامت روان، سازمانهای داوطلبانه، و سیاستگذاران علاقهمند به اجرای مداخلات PFA در تنظیمات بحرانی مبتنی بر فناوری ارائه میدهد. این سند اهداف، اصول سازمانی، رویکرد درمانی، سازگاری دیجیتال، استخدام و آموزش داوطلبان، چارچوب اجرایی، و رویههای عملیاتی استاندارد را بررسی میکند و تأملاتی برای بهبود و تحقیقات آینده ارائه میدهد.
1. اهداف ابتکار IRIS
IRIS با هدف کاهش پریشانی روانی و ارتقای تابآوری در میان غیرنظامیان اوکراینی تحت تأثیر جنگ طراحی شد. اهداف خاص عبارت بودند از:
کاهش پریشانی فوری: رسیدگی به علائم حاد مانند اضطراب، افسردگی، ترس، خشم، و ناامیدی که در میان غیرنظامیان در مناطق جنگی رایج است.
تقویت امیدواری: پرورش امید بهعنوان یک پیشبینیکننده کلیدی برای بهبودی طولانیمدت، بر اساس شواهد مبنی بر نقش امید در تابآوری پس از تروما.
ارتباط با منابع محلی: تسهیل دسترسی به خدمات سلامت روان محلی برای تماسگیرندگانی که نیاز به مراقبت طولانیمدت داشتند. این اهداف با چارچوبهای PFA مبتنی بر شواهد، مانند راهنمای سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای کارکنان میدانی (2011)، و مدلهای مکمل مانند پنج اصل هوبفول و همکاران (2007) همراستا بودند. IRIS بر ارائه مداخلات کوتاهمدت (1-4 جلسه) تمرکز داشت که برای تثبیت عاطفی، ارائه حمایت اخلاقی، و بازگرداندن عملکرد طراحی شده بودند.
2. اصول سازمانی
IRIS بهعنوان یک سازمان غیررسمی و داوطلبانه فعالیت میکرد و توسط متخصصان سلامت روان از اسرائیل، ایالات متحده، و چند کشور اروپایی اداره میشد. اصول سازمانی کلیدی شامل موارد زیر بود:
داوطلبانه بودن: تمام مشارکتها داوطلبانه و بدون جبران مالی بود، که امکان مقیاسپذیری سریع را فراهم کرد اما چالشهایی در حفظ مشارکت مداوم ایجاد نمود.
مداخلات کوتاهمدت: جلسات PFA بهطور معمول 1 تا 4 جلسه طول میکشید، با تمرکز بر کاهش پریشانی فوری و ارجاع برای مراقبتهای بعدی در صورت لزوم.
حمایت از درمانگران: نظارت بالینی منظم (5-6 جلسه در هفته در اوایل 2022، سپس 1-2 جلسه در ماه) و جلسات آموزشی برای حفظ سلامت روان درمانگران و کیفیت مراقبت ارائه میشد.
انعطافپذیری سازمانی: IRIS بهسرعت از یک گروه کوچک 15 نفره به 200 داوطلب در شش هفته گسترش یافت، که نشاندهنده مقیاسپذیری در پاسخ به نیازهای بحرانی بود.
هماهنگی: هماهنگکنندگان تماس مسئولیت تخصیص درخواستها، ردیابی وضعیت تماسها، و مدیریت بار کاری درمانگران را بر عهده داشتند.
این اصول امکان پاسخگویی سریع به حجم بالای تماسها (بیش از 50 تماس روزانه در فوریه 2022) را فراهم کرد، اما وابستگی به داوطلبان و عدم تبلیغات رسمی، دسترسی به افرادی که از خدمات آگاه نبودند را محدود کرد.
3. رویکرد درمانی
IRIS یک رویکرد درمانی ترکیبی مبتنی بر شواهد را اتخاذ کرد که چندین مدل PFA را برای ارائه مداخلات منعطف و جامع ادغام میکرد. مدلهای کلیدی عبارت بودند از:
3.1. پنج اصل هوبفول و همکاران (2007)
این مدل بر پنج عنصر اساسی برای ایجاد تابآوری تمرکز دارد:
حس ایمنی: اطمینان از اینکه تماسگیرندگان احساس امنیت فیزیکی و عاطفی میکنند.
آرامسازی: استفاده از تکنیکهای کاهش اضطراب مانند تمرینات تنفسی و زمینگیری.
خودکارآمدی و استحکام اجتماعی: تقویت حس توانایی فردی و خانوادگی/اجتماعی.
ارتباطات اجتماعی مفید: تشویق تماسگیرندگان به ارتباط مجدد با شبکههای حمایتی.
امید: پرورش امیدواری از طریق پیامهای اطمینانبخش و تأکید بر تابآوری جمعی.
3.2. مدل شش سی فرچی و همکاران
این مدل برای انتقال افراد از حالت «یخزدگی» (ناتوانی و انفعال) به عملکرد فعال طراحی شده است و شامل:
ارتباط شناختی: کاهش فشار عاطفی از طریق گفتوگوی متمرکز بر شناخت.
چالش: تشویق به مشارکت فعال در فعالیتها.
کنترل: کمک به تماسگیرندگان برای مدیریت شناختی موقعیتها.
تعهد: ارائه اطمینان از حمایت مداوم درمانگر.
تداوم: حفظ انسجام روایی در تجربیات تماسگیرنده.
3.3. مدل BASIC PH لاهاد و همکاران
این مدل شش راهبرد مقابلهای را برای تقویت تابآوری ارائه میدهد:
باور: معناسازی معنوی یا فلسفی.
عاطفه: تنظیم هیجانی از طریق تکنیکهای عاطفی.
اجتماعی: تقویت روابط و سیستمهای حمایتی.
تخیل: استفاده از راهحلهای خلاقانه برای مقابله.
شناخت: حل مسئله منطقی و تصمیمگیری.
فیزیولوژیکی: تکنیکهای مبتنی بر بدن مانند تنفس و حرکت.
3.4. مدل اقدامات اصلی روزک و همکاران
این مدل هشت اقدام ساختاریافته را برای PFA تعریف میکند:
تماس و تعامل
ایمنی و آسایش
تثبیت
جمعآوری اطلاعات
کمک عملی
ارتباط با حمایت اجتماعی
حمایت از مقابله
ارتباط با خدمات همکاری
IRIS این مدلها را بهصورت ترکیبی به کار برد و مداخلات را با نیازهای خاص تماسگیرندگان، مانند اضطراب شدید، خشم، یا سردرگمی، تطبیق داد. بهعنوان مثال، تکنیکهای زمینگیری برای تماسگیرندگان با علائم خودمختار (مانند دستهای لرزان) و راهحلهای خلاقانه مانند نوشتن نامه برای مدیریت خشم استفاده شد.
4. سازگاری با تنظیمات دیجیتال
IRIS مدلهای PFA را برای استفاده در محیط دیجیتال، بهویژه از طریق ارتباطات تلفنی، سازگار کرد. این سازگاری شامل ملاحظات زیر بود:
4.1. ملاحظات اخلاقی
محرمانگی: IRIS از پلتفرمهای رمزگذاریشده (واتساپ، تلگرام، وایبر) برای اطمینان از حریم خصوصی استفاده کرد. یادداشتهای جلسات، پیامهای متنی، و ژورنالهای بازتابی در فایلهای محافظتشده با رمز عبور و سیستمهای ابری با دسترسی محدود ذخیره شدند. اطلاعات شناسایی حذف شد.
ملاحظات فرهنگی: درمانگران، که همگی مهاجران از مناطق سابق اتحاد جماهیر شوروی بودند، از هنجارهای فرهنگی مشترک (مانند ادب نسبت به مراجع حرفهای و خویشتنداری در بیان احساسات منفی) برای ایجاد رابطه درمانی بهره بردند. تماسگیرندگان میتوانستند زبان (روسی یا اوکراینی) و جنسیت درمانگر را انتخاب کنند. برای احترام به حساسیتهای ناشی از تهاجم روسیه، درمانگران با شمارههای تلفن روسی مستقیماً تماس نمیگرفتند و از شمارههای غیرروسی یا ورود تلگرام استفاده میکردند.
شامل بودن: درمانگرانی با تجربه در رسیدگی به نگرانیهای جامعه LGBTQ+ در دسترس بودند تا پاسخگویی به نیازهای متنوع تضمین شود.
4.2. ملاحظات فنی
ارتباط تلفنی: به دلیل محدودیتهای فنی در مناطق جنگی، مانند اتصال ضعیف به اینترنت، تلفن بهعنوان روش اصلی ارتباط انتخاب شد. در صورت قطع تماس، جلسات ناقص از طریق پیامهای متنی بازتنظیم میشدند.
چالشهای فنی: مشکلات شامل کمبود سواد فناوری در برخی تماسگیرندگان، اتصال ضعیف، و دشواری در حفظ سرعت مداخلات بود. این چالشها بهویژه در شهرهای اشغالی، جایی که تماسگیرندگان به دلیل نگرانیهای ایمنی به ارتباط متنی وابسته بودند، برجسته بود.
4.3. پروتکلهای تشدید بحران
درمانگران، که همگی متخصصان سلامت روان آموزشدیده بودند، برای شناسایی علائم پریشانی تشدیدشونده و ارائه حمایت عاطفی فوری از طریق گوش دادن فعال، ارتباط آرام، و ایجاد حس ایمنی آموزش دیده بودند.
IRIS روابطی با آژانسهای محلی در شهرهای مختلف اوکراین برقرار کرد تا مراقبت حضوری یا پیگیری را برای تماسگیرندگان نیازمند حمایت گستردهتر تسهیل کند.
5. استخدام و آموزش داوطلبان
IRIS بر کیفیت حرفهای داوطلبان و حمایت مداوم از آنها تأکید داشت:
5.1. استخدام
داوطلبان از طریق ارتباطات حرفهای و شبکههای اجتماعی، عمدتاً فیسبوک، استخدام شدند. بنیانگذار ابتکار، یک مددکار اجتماعی، مصاحبههایی برای ارزیابی مدارک تحصیلی و تجربه مرتبط با تروما انجام داد.
ترکیب داوطلبان شامل روانشناسان، روانپزشکان، مددکاران اجتماعی، و هنر درمانگران بود، که اکثراً از اسرائیل و تعداد کمتری از ایالات متحده و اروپا بودند.
5.2. مشارکت داوطلبان
مشارکت داوطلبان متغیر بود. حدود 15٪ (عمدتاً رواندرمانگران و مددکاران اجتماعی) در طول سال 2022 بهصورت مداوم فعال بودند، در حالی که دیگران بهصورت متناوب یا برای دورههای کوتاهتر مشارکت داشتند.
در مارس 2022، سه درمانگر پرمشغله به ترتیب 45، 30، و 28 تماس را مدیریت کردند، در حالی که اکثر درمانگران کمتر از 20 تماس را پاسخ دادند. این الگو در طول سال ادامه یافت، با 15-20٪ درمانگران که مسئولیتهای اصلی را بهصورت چرخشی بر عهده داشتند.
5.3. آموزش
آموزشها بر چارچوب PFA مبتنی بر WHO، ارتباط آگاه از تروما، شایستگی فرهنگی، و اجرای دیجیتال تمرکز داشتند. جلسات توسط متخصصان برجسته تروما، مانند آموزشهای 5-6 بار در هفته در اوایل 2022 و سپس 1-2 بار در ماه، ارائه شد.
موضوعات آموزشی شامل مداخلات دیجیتال سلامت روان (مانند برنامههای موبایل و درمان مبتنی بر کامپیوتر)، ارزیابی بالینی، روانآموزش، درمان حل مسئله (PST)، و درمان شناختی-رفتاری (CBT) برای اضطراب و افسردگی بود.
تکنیکهای عملی مانند تنفس دیافراگمی و مدیریت افکار مزاحم بهطور خاص آموزش داده شد.
5.4. نظارت و حمایت
جلسات نظارت بالینی و رفع اشکال از طریق زوم 5-6 بار در هفته برگزار میشد و شامل مشاوره موردی، پشتیبانی ترجمه، و اشتراک منابع بود.
یک سازماندهنده اختصاصی پیشگیری و حل تعارض را مدیریت کرد تا محیطی حمایتی برای درمانگران ایجاد شود.
این جلسات همچنین به درمانگران کمک کرد تا پریشانی شخصی مرتبط با جنگ، از جمله خاطرات خانوادگی از جنگ جهانی دوم، را پردازش کنند.
6. چارچوب اجرایی مبتنی بر تلفن
IRIS یک سیستم کارآمد برای مدیریت تماسها توسعه داد:
6.1. پلتفرمهای ارتباطی
فقط پلتفرمهای رمزگذاریشده (واتساپ، تلگرام، وایبر) برای اطمینان از محرمانگی استفاده شدند.
در هفته اول، تماسگیرندگان مستقیماً با شمارههای شخصی درمانگران تماس میگرفتند. از 1 مارس 2022، یک فرم درخواست دیجیتال معرفی شد تا عملیات سادهسازی شود.
6.2. مدیریت تماسها
هماهنگکنندگان تماس کدهای عددی به درخواستها اختصاص داده و آنها را با تخصص درمانگران تطبیق میدادند. موارد پیچیده به متخصصان ترومای با تجربه ارجاع شد.
وضعیت تماسها («جدید»، «تخصیصیافته»، «تکراری»، «بستهشده»، «بدون پاسخ»، «شماره اشتباه») و بار کاری درمانگران ردیابی شد.
6.3. آمار تماسها
بین 1 مارس و 31 دسامبر 2022، IRIS 2,505 تماس دریافت کرد. 96 تماسگیرنده پاسخ ندادند، 13 نفر شماره تلفن نادرست ارائه کردند، و بقیه با یک درمانگر صحبت کردند.
حجم تماسها در فوریه 2022 با بیش از 50 تماس روزانه به اوج رسید و با بازسازی زیرساختهای سلامت روان اوکراین کاهش یافت (30 تماس در مارس، 15 در آوریل، 9 در مه، و حدود 5 تماس روزانه تا پایان سال).
6.4. زمان پاسخ
درمانگران تلاش کردند در همان روز با میانگین زمان پاسخ کمتر از 30 دقیقه پاسخ دهند، که نشاندهنده پاسخگویی سریع به نیازهای بحرانی بود.
7. رویههای عملیاتی استاندارد
رویههای عملیاتی استاندارد IRIS با راهنمای PFA سازمان بهداشت جهانی و مدلهای مبتنی بر شواهد سازگار بود و شامل مراحل زیر بود:
7.1. ایجاد ارتباط همدلانه مؤثر
درمانگران از طریق پیامهای متنی اولیه خود و نقششان را معرفی میکردند و به تماسگیرندگان امکان انتخاب روز، زمان، و روش ارتباط (تماس یا پیام) را میدادند.
گوش دادن فعال، پاسخگویی سریع، و احترام به ترجیحات فردی برای ایجاد رابطه درمانی حیاتی بود.
7.2. اطمینان از ایمنی فیزیکی و حس امنیت
درمانگران تماسگیرندگان را در شناسایی پناهگاههای امن و رفتار مناسب در هنگام آژیرهای حمله هوایی راهنمایی میکردند.
دستورالعملهای اضطراری عملی، بر اساس تجربه درمانگران در اسرائیل، ارائه شد.
7.3. جمعآوری اولیه اطلاعات پسزمینه
سؤالاتی در مورد سن، مکان، افراد حاضر، نگرانیهای فوری، و شرایط فعلی پرسیده شد.
این فرآیند به شناسایی نیازهای فوری و سازماندهی افکار تماسگیرندگان از طریق «اتصال توالیهای تکهتکهشده» کمک کرد.
7.4. آرامسازی تماسگیرندگان و ارائه راهحلهای عملی
تکنیکهای نرمالسازی برای اطمینانبخشی به تماسگیرندگان که واکنشهایشان طبیعی است استفاده شد.
تمرینات تنفسی، تکنیکهای زمینگیری، و راهحلهای عملی (مانند نوشتن نامه برای بیان خشم یا یافتن پناهگاه امن) آموزش داده شد.
برای اضطراب شدید، تکنیکهای مواجهه تدریجی معرفی شد.
خلاصهای کتبی از ابزارها و رویکردهای بحثشده به تماسگیرندگان ارائه شد.
7.5. ارتباط با نقاط قوت و ارتقای قابلیتها
درمانگران از تماسگیرندگان در مورد روشهای مدیریت بحرانهای گذشته و منابع حمایتی سؤال میکردند.
بحث در مورد موفقیتهای گذشته حس توانایی و تصویر مثبت از خود را تقویت کرد.
7.6. ارائه اطلاعات در مورد منابع موجود و تکنیکهای مقابلهای جدید
مدل BASIC PH برای معرفی راهبردهای مقابلهای متناسب استفاده شد، با تأکید بر تکنیکهای ساده مانند تنفس و زمینگیری.
تماسگیرندگان تشویق شدند تا روال روزانهای شامل خودمراقبتی و حمایت از دیگران (مانند همسایگان سالمند) ایجاد کنند.
خلاصهای کتبی از راهبردها برای ارجاع ارائه شد.
7.7. انتقال تعهد به حمایت
درمانگران پیام اطمینانبخشی ارائه میدادند: «من با شما هستم و تا زمانی که نیاز داشته باشید با شما میمانم.»
قدرت و شجاعت تماسگیرندگان ستایش شد، و اعتماد به تابآوری جمعی اوکراین ابراز گردید.
جلسات پیگیری برای نظارت بر سلامت روان و استفاده از منابع جدید برنامهریزی شد.
برای موارد پیچیده، حمایت طولانیمدت با درمانگران حرفهای محلی ترتیب داده شد.
8. تأملات و توصیهها برای متخصصان
IRIS بینشهای ارزشمندی برای متخصصان و سازمانهای علاقهمند به اجرای PFA دیجیتال در تنظیمات بحرانی ارائه میدهد:
8.1. نقاط قوت
مقیاسپذیری: IRIS از 15 داوطلب به 200 داوطلب در شش هفته گسترش یافت و 2,505 تماس را در سال 2022 مدیریت کرد.
پایداری: ادامه فعالیت برای سه سال نشاندهنده دوام مدل غیررسمی است.
شایستگی فرهنگی: هنجارهای فرهنگی مشترک (مانند ادب و خویشتنداری عاطفی) رابطه درمانی را تسهیل کرد.
آموزش و نظارت قوی: جلسات آموزشی و نظارت منظم کیفیت مراقبت و سلامت روان درمانگران را حفظ کرد.
تأثیر مثبت: تماسگیرندگان کاهش پریشانی، افزایش حس ایمنی، تقویت ارتباطات اجتماعی، و امیدواری بیشتر را گزارش کردند.
8.2. چالشها
حساسیتهای زبانی: برخی تماسگیرندگان از درمان به زبان روسی (زبان مهاجمان) امتناع کردند، که نیاز به درمانگران اوکراینیزبان را برجسته کرد.
محدودیتهای ارتباطی: در شهرهای اشغالی، تماسگیرندگان به دلیل نگرانیهای ایمنی به ارتباط متنی وابسته بودند، که مداخلات را پیچیده کرد.
عدم تبلیغات رسمی: وابستگی به فیسبوک و تبلیغات شفاهی، دسترسی به افرادی که از خدمات آگاه نبودند را محدود کرد.
سوگیری انتخاب: فقط افرادی که فعالانه کمک خواستند شامل شدند، که ممکن است افرادی با نیازهای شدیدتر را کنار گذاشته باشد.
8.3. توصیهها
افزایش دسترسی زبانی: استخدام درمانگران چندزبانه و ارائه خدمات به زبانهای محلی برای غلبه بر موانع زبانی.
تبلیغات گستردهتر: سرمایهگذاری در کمپینهای آگاهیبخشی برای افزایش دسترسی، بهویژه در مناطق دورافتاده.
ارزیابی استاندارد: توسعه ابزارهای ارزیابی غیرتهاجمی برای اندازهگیری اثربخشی PFA، با رعایت ملاحظات اخلاقی.
آموزش پیشرفته: ارائه آموزشهای تخصصی در مدیریت موارد پیچیده از راه دور و پیمایش موانع زبانی.
چارچوبهای نظارتی: ایجاد مقررات برای گروههای غیررسمی داوطلبانه برای تعادل بین فوریت و نظارت حرفهای.
9. محدودیتها و جهتگیریهای تحقیقاتی آینده
IRIS با محدودیتهای زیر مواجه بود:
دادههای ذهنی: وابستگی به گزارشهای خوداظهاری و دادههای مشاهدهای به دلیل شرایط جنگی، ارزیابی اثربخشی را محدود کرد.
سوگیری داوطلبان: نتایج ممکن است به گروههای رسمی قابل تعمیم نباشد، زیرا IRIS کاملاً داوطلبانه بود.
زمینه فرهنگی خاص: هنجارهای فرهنگی مشترک ممکن است نتایج را به جمعیتهایی با پیشینههای متفاوت غیرقابل تعمیم کند.
تحقیقات آینده باید بر موارد زیر تمرکز کند:
توسعه ارزیابیهای استاندارد برای اثربخشی PFA دیجیتال.
بررسی پایداری طولانیمدت ابتکارات غیررسمی.
مطالعه PFA در زمینههای فرهنگی متنوع برای تعمیمپذیری.
بررسی تأثیر فناوریهای نوظهور (مانند هوش مصنوعی) بر مداخلات PFA.
10. نتیجهگیری
پروتکل IRIS یک مدل قوی و مقیاسپذیر برای ارائه PFA دیجیتال در تنظیمات بحرانی ارائه میدهد. با ادغام مدلهای مبتنی بر شواهد مانند پنج اصل هوبفول، شش سی فرچی، BASIC PH لاهاد، و اقدامات اصلی روزک، IRIS پریشانی را کاهش داد، تابآوری را تقویت کرد، و غیرنظامیان اوکراینی را به منابع محلی متصل کرد. موفقیت آن به شایستگی فرهنگی، آموزش قوی، و سازگاری دیجیتال وابسته بود. با این حال، چالشهایی مانند حساسیتهای زبانی و محدودیتهای ارتباطی نیاز به بهبودهای آینده را برجسته کرد. این پروتکل الگویی برای متخصصان و سازمانهایی است که به دنبال ارائه خدمات اجتماعی «بدون آدرس» در بحرانهای جهانی هستند و بر اهمیت همکاری بینفرهنگی و نوآوری دیجیتال تأکید دارد.
